نقابهای خود را بردارید!
موسیقی فارس-محمدرضا ممتازواحد: گویا اخیراً «حمیدرضا نوربخش» در لایوی اینستاگرامی، قطعه آوازی را بهیاد استاد فقید «محمدرضا شجریان» اجرا کرده است. مایهگزینی در دستگاه سهگاه و شعرگزینیِ مناسب با موضوعِ آواز، در خور تأمل است. ولی نکتهای که بیش از هر چیزی تأسفآور جلوه نمود، بیرمقی و بیحالیِ آوازِ ایشان بود. اینکه نوربخش در قامتِ یک مدرس آواز که در دو دهه پیش صداسازی را همراه با تدریس ردیف در اسلوب و متد تدریس خود گنجاند چرا انقدر خسته باید بخواند؟ راقم این سطور بهیاد دارد که در مصاحبهای در دهه هشتاد، نوربخش طی مثالی اظهار داشته بود که یک آوازخوان و خواننده نیز مانند ورزشکاران ابتدا باید بهتقویت عضلات حنجره خود بپردازد و بعد شروع بهتحصیل ردیف و موسیقی نماید درست مانند یک فوتبالیست یا کشتیگیر که پیش از فراگیری فنون تخصصی رشته ورزشیاش نخست بهبدنسازی و تقویت قوای جسمانی خود میپردازد.
حال حمیدرضا نوربخش که دهه ششم عمر خود را پشت سر میگذارد چرا انقدر بیبُنیه آواز میخواند؟ این در حالی است که پیشکسوتانِ نوربخش که قریب بهاتفاق در سنینِ بالای هشتاد سالگی هستند بهمراتب قویتر از وی آواز میخوانند؛ از آوازخوانان توده مردمی چون «ایرج خواجهامیری»، «اکبر گلپایگانی» و «جمال وفایی» گرفته تا ردیفدانان و سنتگرایانی چون «حاتم عسگریفراهانی»، «صدیف رامبد»، «حسن گلپایگانی»، «نصرالله ناصحپور» و غیره. حتی مرحوم شجریان که تا نوروز سال ۹۵ آواز میخواند، حال و هوا و بُنیهی آوازش بهمراتب قویتر از آواز نوربخش بود.
در این فکر بودم که ناگهان یادِ آواز «محمد صدیقتعریف» در مراسم خاکسپاری استاد فقید «محمدرضا لطفی» افتادم. در آن آواز که بهمراتب در شرایط سختتر و دشوارتری اجرا شده بود، صدیق تعریف آواز پر حس و حال و پُررمقی را بهیادگار گذاشت. اجرا در فضای باز و در محیطِ غمافزای خاکسپاری و در کنار پیکر و مدفنِ لطفی و در شرایطی که صدیق تعریف در آن زمان – از لحاظ سن و سال- از اکنونِ نوربخش نیز بزرگتر بود و مجموع این عوامل که تماماً دالّ بر صعوبت اجرای تعریف بوده است.
و اما مسألهای که بیش از هر چیزی تأسف و تأثرِ نگارنده را برانگیخت، طبیعتِ صدای نوربخش بود. طبیعتِ صدای نوربخش در این آواز، حتی مخدوشتر و مغشوشتر از قبل شده است. علاقمندانی که پیگیر آثار موسیقی کلاسیک ایرانی هستند واقفند در مورد اقلیتی از آوازخوانان و خوانندگان از جمله حمیدرضا نوربخش و برخی از شاگردانش، مکانیسمِ تولید و استخراج صوتِ آنان بهگونهای است که گویا صدا و حنجره در پشتِ نقابی پنهان است و طبیعتِ صدا نامعلوم و تا حدی تصنعی است. این فرسایش، گویا اکنون بهاوج رسیده و سئوال اصلی اینجا است که نوربخش – که انشاالله عمرش دراز باد- در سنین بالای هشتاد یا نود سالگی بهچه شکل خواهد خواند و طبیعتِ صدایش در آن زمان چه خواهد شد؟
ولی در مورد کیفیت صوتی و رزونانسِ صدای صدیق تعریف، طبیعت صدایش گویا و همانند صدای سی و چند سال پیش ایشان کاملاً طبیعی و غیرتصنعی است. این نکته را فراموش نکنیم که بسیاری از اشتباهات در خصوصِ پرورش صدا، در سنین بالاتر، آثار و نتایجِ سوءش را نشان خواهد داد.
بهیاد آوردم سالها پیش، آواز ضبط شدهای از نوربخش را در محفلی شنیدم که گویا دههها پیش در کوه ضبط شده بود و وی در دلِ طبیعت و با حفظ طبیعتِ صدایی خود، آواز پرطمطراقی را خوانده بود که هم از حیث کیفیت و هم از جهت کمیت، حقیقتاً مطبوع و مطلوب بود. امید که نقابها از حنجرهها کنار برود و طبیعتِ صداها که زیبایی و زلالی واقعی صداها در همان طبیعی بودن آنها است، مجدداً عیان و گوشنواز و طنینانداز گردند.