موسیقی فارس – محمدرضا ممتازواحد | درخصوص «مهدی ستایشگر» و بررسی وجوهِ شخصیت هنری، پژوهشی و رسانهای وی، بایستی از چند منظر بهبحث و بررسی پرداخت. متأسفانه در عرصهی قلم، عدم تفکیکِ وجوه شخصیتی چهرهی مدنظر در نوشتار، آسیبهای جدی و گاه ناروایی را بهساحت نوشتار و ارکان و ساختار آن وارد میسازد. برخی از شخصیتهای فرهنگی را از چند حیث بایستی مورد تعمیق و تدقیق قرار داد تا مبادا با اِعمال نقد بهیک وجه شخصیتی، دیگر وجوهِ کاراکتری وی مورد تخطئه و تخدیش قرار گیرد.
بهعنوان نمونه، «حمیدرضا نوربخش» – شخصیت فرهنگی نقدپذیرِ همروزگار ما- از جمله شخصیتهای چندوجهی موسیقی است که درخصوص بحث و بررسی در مورد وی بایستی وجوه مختلف شخصیتی او را در خوانندگی، آموزش، تدریس، مدیریت فرهنگی و غیره زیر ذرهبین قرار داد و – مثلاً – با وجود انتقاد بهعملکرد مدیریتی ایشان در خانه موسیقی، حقیقتاً نبایستی کلیت شخصیت وی در معرض ارزیابی قرار گیرد.
درخصوص مهدی ستایشگر – و بسیاری دیگر از چهرههای فرهنگی – نیز، این مهم مصداق مییابد. یعنی پرداختن بهوی بایستی از منظر نوازندگی، ملودیپردازی، شاعرانگی و ترانهسرایی، آموزش، تدریس، نشر، تألیف، مدیریت و عملکرد رسانهای او، مورد تحلیل واقع شود و – بهعنوان مثال- انتقادات وارد بر ستایشگر درخصوص عملکرد و سمتوسوی رسانهایاش (منظور رویکرد جریدهی متبوعش یعنی مجله هنر موسیقی)، نبایستی سایر ابعاد شخصیتی استاد را تحتالشعاع قرار دهد.
بههر طریق و درگذر از زادروز مهدی ستایشگر، یکی از یادداشتهای قدیمی نگارنده که چند سال گذشته در روزنامه ایران منتشر گردید تقدیم حضور میشود تا بُعد مهمی از ابعاد شخصیتی ایشان – البته در حد توان و بضاعت راقم این سطور- بیشتر و بیشتر بهمنصهی ظهور رسد. شایان ذکر است در نوشتاری قدیمیتر از یادداشت مذکور در روزنامه اطلاعات نیز، مختصری از جریان نگارشی و پژوهشی مهدی ستایشگر با تمرکز بر دیگر اثر مطرح پژوهشیاش (یعنی فرهنگ سه جلدی واژهنامه و نامنامه موسیقی ایران زمین) توسط نگارنده، بهزیور طبع آراسته شده بود.
خُب، سخن از عالم و عارفی است که همین یک بیت از او خود گواه تمام ارادتش بهموسیقی قدسی، وحدتگرا و فرازمینی است: این علم موسیقی بر من چون شهادت است/ چون مؤمنم شهادت و ایمانم آرزوست! شاعر بزرگی که هر چند در خصوص اشعار و دواوینش، شرحیات و کتابها نوشتهاند ولی همین دو بیتِ اقبال لاهوری، سادهترین و در عین حال جامعترین تفسیر از مولوی بلخی است: من نمیگویم که آن عالیجناب/ هست پیغمبر ولی دارد کتاب/ مثنوی معنوی مولوی/ هست قرآنی بهلفظ پهلوی
«کریم زمانی» مولویشناس و مؤلف کتابهای شرح جامع مثنوی معنوی و شرح دیوان شمس تبریزی مینویسد: «مولانا در موسیقی علمی و عملی تبحری چشمگیر داشت. ضرب اصول و علم الایقاع را نیک میدانست و سازی به نام رباب (= ابر) را بهچیرگی و سبکدستی مینواخت و حتی در ساختمان این ساز نیز تغییراتی رو بهکمال پدید آورد.
هر رگ این رباب را نالۀ تو نوای تو
تا ز نواش پی برد دل که کجاش میزنم
در دل هر فغان او چاشنیای سرشتهام
تا نبری گمان که من سهو و خطاش میزنم… » (۱۳۹۲)
کریم زمانی میافزاید: «کتاب رباب رومی به همت آقای مهدی ستایشگر در دسترس علاقمندان و پژوهشگران آثار مولانا قرار گرفته است. این اثر جزو کتابهای مرجع بهشمار میآید. آقای ستایشگر انصافاً راه نارفتهای را درنوردیده است و این بندۀ نگارنده هرگاه سراغ این کتاب مستطاب رفتهام خرسند بازگشتهام. آقای ستایشگر، هم شعرشناس است و هم سرایندۀ اشعار و هم موسیقیدان و هم نوازنده و هم جستجوگر متون و صاحب ذوق و همت والا. پس با این حساب شرایط لازم و علت تامۀ چنین کاری در او جمع بوده است و ما میدانیم که این ویژگیها بهندرت در یک تن جمع میشود.» (همان)
کوتاه درخصوص اثر پژوهشی «رباب رومی»
در برشماری اسامی هنرمندان موسیقی که نسبت بهآثار و اشعار مولوی اهتمام داشتهاند، متأسفانه از برخی اشخاص کمتر نامی بهمیان میآید. بهزعم نگارنده از معدود هنرمندان عرصه موسیقی که بهصورت بنیادین و بسیار عمیق و ژرف در خصوص مولاناپژوهی همت گماشتهاند، میتوان بهموسیقیدان و موسیقیپژوه ارجمند «مهدی ستایشگر» اشاره کرد. کتاب «رباب رومی» (مولانا و موسیقی) خود بهترین گواه این موضوع بوده که گشتوگذاری مفصل در رفتار و آثار موسیقایی جلالالدین محمد بلخی است.
همانگونه که در ابتدای کتاب رباب رومی آمده « او [ستایشگر] در رباب رومی برای نخستین بار بهگونهای مستقیم و مستقل، موسیقی را در همه ابعاد وجودی مولانا و آثارش نگریسته و نگاشته است». این کتاب ارزشمند مشتمل بر پنج بخش است. بخش نخست که پیشدرآمد و دیباچهای مفصل و جامع بوده بهگونهای که، این مقدمه ۴۴ صفحهای خود بهتنهایی یک کتاب کامل است که ثمره سالیان سال مطالعات و تحقیقات ستایشگر در خصوص نظام موسیقایی مولانا، موسیقی درونی، رشد انشایی، حرکت (رشد) ارشادی، رشد انشادی، موسیقی بیرونی، سی نمای موسیقایی مولانا (بررسی اشعار موسیقایی و مقاصد موسیقایی مولانا بهصورت موضوعی تحت سی عنوان و سی نما) است.
همچنین روش کار، نشانههای اختصاری، ترتیب کاری هر عنوان (گزینش عنوانها، آوانگاری، یادآوری دیگر نمادهای کاربردیِ هر واژه یا اصطلاح، شرح واژهای (لغوی) یا اصطلاحی هر عنوانِ آوانگاری شده، چگونگی ارتباط مولانا و روش کاربردی او با عنوان موردنظر، یادآوری شواهد شعری، شرح معنی واژههای نیازمند بهتوضیح و شواهد شعری دیگر شاعران) نیز مدنظر مؤلف بوده است. در همین بخش نخست، مبحث دیگری در خصوص واژهها، اشخاص و اصطلاحات موسیقایی در آثار مولانا بهترتیب حروف الفبا نیز معین گردیده که آن نیز حایز ارزش پژوهشی بسیاری است.
در بخش دوم، موسیقی اوزان شعری مولانا و تعیین وزن اشعار موسیقایی مولانا (بهانضمام بحث چهارپاره) تبیین گشته که بههمراه مباحث بخش سوم این کتاب که ارائه نمونههای شعری هر یک از بحرهای عروضی، تقطیع و نمونههایی از نتنگاری آنها را در برمیگیرد، نه تنها برای دانشجویان رشته ادبیات، بلکه برای دانشجویان رشته موسیقی و بهخصوص آهنگسازان و هنرمندان علاقمند بهملودیپردازی، مبحثی بسیار سودمند و درسآموز است. مؤلف در بخش چهارم، ابیات موسیقایی کتاب رباب رومی را با نشانههای کوتاه معرف بحر عروضی هر بیت شامل «غزلیات و رباعیات موسیقایی» و «ابیات موسیقایی مثنوی» تبیین و تشریح کرده و در فصل پنجم، فهرست نشانهها، فهرست منابع، فهرست راهنمای واژههای موسیقایی و فهرست راهنمای سازهای موسیقایی را نیز ذکر کرده است. (ممتازواحد، ۱۳۹۵)
مهدی ستایشگر (متولد ۱۲ تیر ۱۳۲۷ در تهران) از کودکی و نوجوانی با شعر و موسیقی پرورش یافت. جامعهشناسی و ادبیات را در دانشگاه (۱۳۴۷ ه.ش) و موسیقی را با ساز تخصصی سنتور در هنرستان موسیقی تحصیل کرده و تا بهامروز تدریس نموده است. «ویژگی سنتور در موسیقی ایران» (۱۳۶۴ ه.ش) و فرهنگ سه جلدی «واژهنامه موسیقی ایران زمین» (دهه هفتاد ه.ش) از دیگر آثار تألیفی و پژوهشی اوست. مهدی ستایشگر مدیرمسئول و سردبیر ماهنامه «هنر موسیقی» است که اینک از صد و چند شماره گذشته است. گردآوری در دستِ انتشار مجموعه مقالات و سرمقالهها و سخنرانیها و گفتوگوها، رهآورد فعالیتهای او در زمینه مطبوعات است. سلامتی و موفقیت روزافزون این هنرمند و پژوهشگر خستگیناپذیر را از ایزد یکتا خواستاریم. (همان)
پینوشت:
- زمانی، کریم. ۱۳۹۲. یادداشتی دربارهی کتاب رباب رومی. وبسایت همشهری آنلاین، ۱۲ بهمن.
- ممتازواحد، محمدرضا. ۱۳۹۵. ۱۲ تیر، زادروز «مهدی ستایشگر»: غایبِ بزرگ. روزنامه ایران: ۱۳ تیر.