موسیقی فارس_پریسا حسین پور: مهربان، عاشق، صمیمی، دوست داشتنی، کاربلد، متواضع و ناب. این ها صفاتی است که دوستان و همکاران واروژان در توصیف شخصیت و روحیات پاک این هنرمند به کار برده و می برند. حتی کسانی که با او تنها آشنایی مختصری داشته اند، همواره به ستایش روحیه آرام و شخصیت دورنگرای وی می پردازند.
روزگار پر فراز و نشیب برای او این گونه مقدر ساخته بود که زمانی غریب به سی و پنج سال بگذرد تا نامش به نقطه عطف و آغازی نو در تاریخ ترانه و موسیقی پاپ ایرانی بدل شود.
او که گویی از این عاقبت شیرین خبر داشت، از همان ابتدای فعالیت هنری اش، نام واروژان را برای خود برگزیده بود. «واروژان» در فرهنگ لغت ارامنه نام پرنده نری است که سردسته پرندگان مهاجر می شود و هجرت آنان را رهبری می کند. همانطور که او چند سال بعد راهبر هنرمندانی شد که موسیقی ایرانی را به اوج قله های شکوه و فخر رساندند و از خود نامی درخشان در تاریخ ترانه و موسیقی ایران بر جای نهادند. اما با تمامی این اوصاف، واروژان همچنان از جنس سکوت، مهربانی، علاقه به موسیقی و میل به دیده نشدن و تنهایی و کار داشت.
به مناسبت چهل و دومین سالگرد کوچ ابدی واروژان نگاهی داریم به سرگذشت و کارنامه هنری این هنرمند.
«واروژ هاخباندیان» ملقب به «واروژان»، آهنگساز و تنظیم کننده به نام موسیقی ایرانی، متولد ۱۳ آذر ماه ۱۳۱۵ در خانواده ای ارمنی در شهر قزوین است.
وی را می توان از پیشگامان در تحول ترانه و موسیقی پاپ ایران در سال های آغازین دهه پنجاه دانست. دانش بالای موسیقیایی او در دوره ای که علم تنظیم آهنگ در ایران گام های ابتدایی اش را برمی داشت و برای بسیاری دانشی ناشناخته محسوب می شد، ملودی های زیبای ساخته شده توسط او از همان ابتدا تفاوت آثارش را با ساخته های دیگر همکارانش نشان می داد و واروژان در همان ابتدای کار حرفه ای اش به عنوان فردی با استعداد شناخته شد. به همین جهت به او لقب «پدر ترانه سازی نوین ایران» را داده اند.
واروژان چهار ساله بود که مادرش را از دست داد و پس آن، و چون او و خواهرش کناریک عملا تنها ماندند و با مادربزرگ مادری شان زندگی کردند. پس از مدت کوتاهی هر سه به تهران کوچ کردند و واروژان وارد مدرسه شبانه روزی ایتالیایی ها در خیابان «اندیشه». در همان دوران بود که خواندن سرود های مذهبی و دعا همراه با پیانو در شکل گیری علاقه اش به موسیقی نقش به سزایی را ایفا کرد. پس از آن، اون وارد هنرستان عالی موسیقی تهران شد و زیر نظر اساتید نام آشنایی چون «حسین ناصحی»، «هوشنگ استوار» و «ثمین باغچه بان» به فراگیری دانش موسیقی مشغول شد. همچنین از هم دوره ای های او در هنرستان می توان به «منوچهر بیگلری» و «احمد پژمان» اشاره کرد.
اما گفته می شود او تحصیلات خود در هنرستان را نیمه کاره رها کرد و پس از همکاری با تعدادی از هنرمندان مشهور دهه سی به عنوان رهبر ارکستر و آهنگسازی قطعاتی چون «صبح باران»، «به یاد لیلا»، «شهر عشق»، «وداع» و «عیش و نوش» برای گذران زندگی به شهر مسجد سلیمان رفت و بنا به گفته ارامنه قدیمی این شهر در مدرسه «مهرداد» مسجد سلیمان، علاوه بر کار سرود و تدریس موسیقی در مهمانسرای همین مدرسه زندگی می کرده است. علاوه بر این واروژان در این شهر کر کُری از ارامنه مسجد سلیمان تشکیل داد که به یاد خواهرش نام آن را «کناریک» گذاشت.
واروژان پس دو سال زندگی در مسجد سلیمان برای پیشرفت و یادگیری بیشتر موسیقی به آمریکا رفت و در فاصله سال های ۱۳۴۲ تا اواسط ۱۳۴۵ در آمریکا زندگی کرد. اما اینکه او در آمریکا هم تحصیلات خود را به اتمام رسانده است یا نه اطلاعاتی در دست نیست.
واروژان پس از بازگشت از آمریکا قصد داشت وارد رادیو شد. و به محض ورود به آنجا به او گفته شد که شرطش این است که باید دو سال خارج از تهران کار کند و او نیز به انتخاب خود تصمیم گرفت در مدرسه «کارون» ارامنه اهواز، به عنوان معلم موسیقی مشغول به کار شد. بعد از آن به خواست ارامنه اهواز گروه کُر «سپیان» را از بچه های مدرسه کارون تشکیل داد.
واروژان در خرداد سال ۱۳۴۶ به تهران بازگشت و شروع به کار با ارکسترهای مختلف کرد. «ارکستر هنرهای ویژه» و «ارکستر هنر برای مردم» همکاری با خوانندگان به نام آن روزگار.
وی پس مدتی فعالیت به عنوان رهبر ارکستر در ارکستر هنرهای ویژه و هنر برای مردم، وی پس مدتی فعالیت به عنوان رهبر ارکستر در ارکستر هنرهای ویژه و هنر برای مردم، وارد استودیوی نوپای «طنین» شد و با همکاری دیگر حاضران در استودیو فصل نوین ترانه ایران را رقم زدند. «شهیار قنبری» از فضای استودیو طنین این گونه می گوید: «در آن زیر زمین در بسته، اما دل باز، همیشه نسیم عشق جاری بود… خانه ما بوی مهربانی و دوستی می داد… حسادت نبود… کینه نبود… دروغ نبود… شعرت را کسی نمی دزدید… ما همه در کار رقابت و مسابقه ای سالم و زیبا بودیم…».
در آن سال ها از یک سو به سبب تبلیغات وسیع از جوامع اروپایی و آمریکایی و از سوی دیگر محبوبیت ستارگان موسیقی آن سال ها مثل «بیتل ها»، سلیقه نسل جوان ایرانی نیز موسیقی خاص خود را می طلبید. رفته رفته تلویزیون نیز به عنوان یک رسانه جمعی در جامعه قدرت نمایی کرد و برنامه سازان تلویزیونی هم با آگاهی از این واقعیت که اکثریت مخاطبانشان را جوانان اکثرا از طبقه متوسط جامعه تشکیل می دهند، شروع به ساخت برنامه های مخاطب پسند و به ویژه جوان پسند کردند. یکی از این برنامه ها که بر پایه همین شناخت تولید شد برنامه «زنگوله ها به کارگردانی «فرهاد پور خمامی» و تهیه کنندگی «منوچهر سخایی» بود. واروژان نیز در سال ۱۳۴۸ و به پیشنهاد منوچهر سخایی؛ تهیه کننده برنامه تلویزیونی «زنگوله ها»، به عنوان تنظیم کننده وارد این برنامه شد و فصل جدیدی در کار هنری او آغاز شد. در فروردین همان سال، نخستین آهنگ اختصاصی واروژان به نام «بدرود» (یا نفرین بر غم) با شعری از «ایرج جنتی عطایی» منتشر شد.اما واروژان به سبب علاقه فراوانی که به کار تنظیم داشت، آهنگسازی را کنار گذاشت و به تنظیم ملودی های دیگر آهنگسازان مشغول شد.
واروژان در سال ۱۳۴۷ برای اولین بار برای فیلم «جهنم سفید» به کارگردانی «ساموئل خاچیکیان» موسیقی نوشت. واروژان به ساخت موسیقی فیلم علاقهمند شد و این امر موجب شد که این کار را به صورت حرفهای ادامه دهد. موسیقی متن فیلم «حسن کچل»؛ به کارگردانی زنده یاد «علی حاتمی»، در سال ۱۳۴۸ نیز از ساخته های واروژان است. حسن کچل به عنوان اولین اثر موزیکال سینمای ایران شناخته می شود و واروژان در این پروژه با هنرمندان به نامی چون «بابک افشار» و «پرویز اتابکی» همکاری داشت.
واروژان در ادامه ساخت موسیقی برای فیلم های سینمایی در سال ۱۳۴۹ موسیقی متن فیلم سینمایی «رشید» ساخته «پرویز نوری» را ساخت تا نخستین تجربه موسیقی متن را به شکل انفرادی در یک فیلم سینمایی تجربه کند.
در ادامه، و در سال ۱۳۵۰ ترانه «دهکده کوچک من» با تنظیم و آهنگسازی او، شعری از سروده های شهیار قنبری و با صدای «ضیاالله عروجی هروی»، موفق به دریافت دیپلم افتخار از فستیوال موسیقی المپیاد یونان به عنوان هفت آهنگ برتر این جشنواره شد. این نخستین موفقیت جشنواره ای برای واروژان محسوب می شد.
نام واروژان در مجموع در ۱۹ اثر سینمایی به عنوان سازنده موسیقی متن دیده می شود. واروژان در سال ۱۳۵۱، برای ساخت موسیقی متن فیلم «صبح روز چهارم»، به کارگردانی «کامران شیردل»، موفق به دریافت جایزه معتبر سپاس شد. اما در شب اهدای جوایز در مراسمی که در هتل شرایتون (هتل همای فعلی) برگزار می شد حضور نداشت. البته خود واروژان در مصاحبه ای که در خرداد ماه سال ۱۳۵۳ با مجله «فیلم هنر» داشت می گوید که کارت دعوت به دستم نرسیده بود و در ادامه اضافه می کند تصور نمی کرده این جایزه را از آن خود کند و فکر می کرده تندیس سپاس به «لوریس چکناواریان» برسد و زمانی که خبر برنده شدن این جایزه را می شنود ماتش برده و تا مدتی در سکوت و خلسه بوده. اما زمانی که دیگران هم آمدند و خبر بیشتر تایید شده باورش شده. به هرحال در غیابش «محمدتقی شک» به عنوان تهیه کننده فیلم جایزه او را از هیئت داوران جشنواره دریافت می کند.
واروژان با هنرمندان نام آشنای آن سال ها مانند «شهیار قنبری، «ایرج جنتی عطایی»، «حسن شماعی زاده»، «پرویز اتابکی»، «علی کامرانی»، «بابک افشار»، «زویا زاکاریان»، «اردلان سرفراز»، «بابک بیات» و خوانندگان مشهور آن زمان همکاری های موفق و ماندگاری را در کارنامه هنری خود و تاریخ موسیقی پاپ ایران ثبت کرده است.
ترانه هایی ماندگاری چون «جاده»، «دو پنجره»، «غریب آشنا»، «من و گنجشکای خونه»، «کویر»، «دستای تو»، «مرداب»، «اسم تو»، «کولی»، «من و تو»، «همزاد» و «عقیق» که همگی سروده های اردلان سرفراز هستند و با همکاری حسن شماعی زاده و در فاصله سال های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۲ خلق شدند.
قطعه ماندگار «بوی خوب گندم» که آمیخته با حالتی اعتراضی است با ترانه ای از شهیار قنبری که برای فیلم «زیر پوست شب» ساخته و در سال ۱۳۵۲ منتشر شد.
ترانه «هفته خاکستری» که با صدای زنده یاد «فرهاد مهراد منتشر شد و دو قطعه سحر آمیز «دریایی» و «شب شیشه ای» با سروده هایی از ایرج جنتی عطایی که برای موسیقی فیلم «ممل آمریکایی» ساخته شدند و این فیلم در نوروز ۱۳۵۳ اکران شد.
قطعه ماندگار «حرف» با شعری از شهیار قنبری که در مرداد ماه ۱۳۵۳ ضبط و در مهر ماه همان سال پخش شد.
واروژان در ادامه سال ۱۳۵۳ قطعه «پوست شیر» را با ترانه ای از ایرج جنتی عطایی برای موسیقی فیلم «ذبیح» به کارگردانی «محمد متوسلانی» ساخت که در همان سال ضبط و منتشر شد.
واروژان در سال ۱۳۵۴ موسیقی متن سریال «سلطان صاحبقران» ساخته «علی حاتمی» را با به کارگیری ارکستراسیون بر مبنای سازهای کلاسیک ایرانی ساخت.
در ادامه این سال، با ترانه هایی از ایرج جنتی عطایی، قطعه نوستالژیک «همسفر و قطعه «وقتشه» را، که سرشار از حال و هوای اعتراضی است برای فیلم سینمایی «همسفر» به کارگردانی «مسعود اسداللهی» ساخت. به گمان ساواک قطعه وقتشه اعتراضی تمام عیار بود به حزب رستاخیز و به همین سبب دچار ممنوعیت شد. اما واسطه گری و قانع سازی ساواک ممنوعیت این قطعه رفع شد. ساخت موسیقی متن و ساخت آهنگ ترانه «کندو» برای فیلمی به همین نام به کارگردانی «فریدون گله» از دیگر فعالیت های واروژان در سال ۱۳۵۴ بود.
واروژان به موازات این سال پرکار، برای موسیقی فیلم سینمایی «شب غریبان» ساخته «فرزان دلجو،» بار دیگر با ترانه هایی از ایرج جنتی عطایی، دو قطعه «خوابم یا بیدارم» و «باور کن» را خلق کرد.
در سال ۱۳۵۵ ضمن همکاری با کانون پرورش فکری کودکان به تنظیم ۱۰ قطعه موسیقی فولکلور ایرانی با صدای «پری زنگنه»، در آلبومی به نام «آرزوهای محلی» پرداخت.
در ادامه سال ۱۳۵۵، واروژان در همکاری موفق دیگری با ایرج جنتی عطایی، دو قطعه ماندگار «ماه پیشونی» و «پل» را برای فیلم سینمایی «ماه عسل» به کارگردانی فریدون گله ساخت.
فیلم «نازنین» ساخته «علیرضا داوود نژاد»، و دو قطعه جدید. «گهواره» و «فصل تازه»، این بار با سروده هایی از «زویا زاکاریان»، از دیگر ساخته های او در سال ۱۳۵۵ بود.
واروژان در سال ۱۳۵۶، حین کار بر روی ساخت موسیقی فیلم بر «فراز آسمان ها»، به کارگردانی زنده یاد «محمدعلی فردین»، به دلیل عارضه قلبی به بیمارستان جم تهران منتقل شد و در نهایت پس از سیزده روز بستری در ییمارستان، هشت صبح روز ۲۶ شهریور ماه ۱۳۵۶ بدرود حیات گفت.
طبق گفته همکاران و نزدیکانش، واروژان انسانی بسیار متواضع، لطیف، مهربان و درونگرا بود. اگر چه زیاد از خود حرفی به زبان نمی آورد، اما همواره محبتش شامل حال دیگران می شد و مطابق گفته یکی از خوانندگان آن سال ها در وصف واروژان «او گلی بود بدون خار».
بدون شک نام این آهنگساز و تنظیم کننده افسانه ای به عنوان یکی از پیشگامان در عرصه تحول موسیقی پاپ ایرانی، تنظیم قطعات و همچنین موسیقی متن فیلم های مختلف به یادگار خواهد ماند.
میراث واروژان به اندازه ای قوی و استوار بوده که در سال های پس مرگش الگو بسیاری از تنظیم کنندگان و آهنگسازان گشته است و آنها در کارهای خود از او الهام می گیرند.
تعدادی از ترانه های خاطره انگیز و ماندگار او در سال های پس از انقلاب توسط تعدادی از خوانندگان بازخوانی شدند.
برای مثال قطعات ماندگار و خاطره انگیر «پل»، «حرف» و «لالایی» در سال های پیشین توسط «حمید حامی» مورد بازخوانی قرار گرفتند.
گفتنی است، یکی از آخرین ساخته های واروژان با عنوان «چه زیبا بود» با تنظیم مجدد «تیکران ساهاکیان» و ترانه ای از زویا زاکاریان در ستایش واروژان و در آلبومی به نام «عکس خصوصی» در سال ۱۳۹۴ منتشر شد.
روحش شاد و یادش گرامی… .
منبع: اختصاصی موسیقی فارس